Адыгабзэм и къэухъумэн Iофыгъуищэу ищыкIагъэр


Джыдэдэм адыгабзэм изэгъэшIэн анахь къиныгъоу зэхэтхырэм ащыщ. Тэри тыфай, мыщ гъэтэрэзыжьын шIукIае хэтлъхьанэу. Къиныгъоу щытыр бзэм изэгъэшIэн къодыеп, ар игъэкIотыгъэу бгъэлэжьэн плъэкIыщтэп мы Iофыгъуищыр кIымыгъумэ:

1. ЗэгъэшIэн
2. Гъэлэжьэн
3. Хэгъэхъон

1. Бзэр зэрагъэшIэн фаеу щыт, зэкIэ адыгэ лъэпкъым иныбжьыкIэхэм. Совет хабзэу щыIагъэм, хэкум изэтегъэуцIон уахъти, республикэм и пащэу  Джарымэ Аслъан зыщытетыгъэм афэдэу. Бгъэфедэнэу щытэп Адыгэ Республикэм къыщекIокIрэ законыр "Бзэр зэзгъэшIэн фаер, ар зышIэрэр ары..." Бзэр зышIэрэм, бзэр егъэIорышIэ. ЗэрэхъурэмкIэ, бзэр зэрагъашIэрэр, бзэр зышIэрэр ары. Адрэ зымышIэхэрэм,а амалыр ямыIэу къэнэх. Адыгеим бзэр зышIэрэм анахьыбэу агъэфедэрэр, гущыIэ мин лауз. Ар икъурэп литературэмкIэ уреджэнэу, нэмыкI сэнэхьатхэм ягугъу тымышIыми. Мыекъуапэ щыпсэурэ ны тыхэм, я шIукIае адыгабзэм рыгущыIэрэп. Ахэм шъыпкъэу афэлъэкIыщтэп, бзэ шIэныгъэ я кIалэхэм аратынэу, сыда пIомэ, ахэр хэкIодагъэх ассимиляцием. Сабый IыгъыпIэмрэ, кIэлэеджапIэмрэ ары, шIэныгъэр зыщяптын плъэкIыщтыр.

2. Сыд пае кур пщэфын, ащ къырымкIухьэщтмэ ? Сыд унэр зыфэпшIыщтыр, ащ ущымыпсэущтмэ ? Сыдым пае бзэр зэбгъэшIэн, ащ урымыгущыIэщтмэ ? Бзэр зэбгъашIэу ау умгъэлэжьэщтмэ, ащ пкIэ иIэп, хьаулый. ЩыIэн фае, бзэр зыщагъэлажьэхэри: гъэзетхэр,  радиор, ТВ, тхылъхэр ащ нэмыкIхэри.

3. Гъэлэжьэгъуае мэхъу бзэр, ащ хэгъэхъонхэр имыIэмэ. Дунаир ыпэкIэ псынкIэу лъэкIуатэ, бзэм тэ тымышIэу, кIэу зыгорэхэр къыхэхьэ, ахэри зэдзэкIыгъэн фае адыгэбзэ грамматикэм итэу зэрэдгъэфедэнэу.

Тэлъэгъу мы Iофыр нахь дэи зэрэхъурэр, хабзэр зыIыгъхэм адэжькIи. Къэралыгъо Думэм зэкIэ бзэхэу Урысые Федерацием щагъэфедэщтыгъэхэр,  урысыбзэм нэмыкIэу, зэрамыгъэшIэнэу, имыщыкIагъэу ылъытагъ. Адыгеим адыгабзэм изэгъэшIэн зыщаухыгъэр илъэси 8 хъугъэ, ыкIи тэшIэ ар псынкIэу зэрэкIодрэр. НыбжьыкIэхэм азыныкъом ехъу бзэр зэрагъашIэрэп. Мыщ фэдэхэри щыIэх, яни яти адыгэ лъэпкъым щыщхэу, ау ежь илъэси 10 зыныбжь сабыим къеIо, ыкIи зелъытэжьы урысэу. Мыр анахь Iофыгъо къинымэ ащыщ, ыкIи хэгъэунэфыкIыгъэу къыфэдгъэзэжьыщт. Урысые Федерацием и къэрэлыгъо хабзэр зыIыгъ пащэхэм, лъэпкъ зэфэшъхьаф республикэхэр, хэукъоныгъэу ыкIи щынагъоу алъытэ. Лъэпкъ зэфэшъхьаф республикэхэм, я Конституциехэр угу къэбгъкIыжьми мы Iофым елъытыгъэу мэхьанэ иIэп, ахэр 2000 - рэ илъэсхэм лъэшэу " ЗэхъокIныгъэхэр хагъэуцIожьыгъ Федеральнэ законым диштэжьэу ". Ащ фэдэу гъэтэрэзыжьынхэр закон шъхьаIэм щашIыгъэми, джыри хэтых бзэм елъытыгъэу фитыныгъэхэр. Хэтых къэралыгъо пшъэрылъхэр Урысые Федерацием илъэпкъ зэфэшъхьафхэм бзэм, культурэм елъытыгъэу. Ар игъэкIотыгъэу къыщеIо я 68 пычыгъом. Ау зэрэхъугъэр, лъэпкъ зэфэшъхьафмэ абзэхэр зэрамыгъашIэми хъунэу унашъо заштэм, а бзэхэр къэзыухъумэн ыкIи хахъо езгъэшIын Фонд зэхащагъ. Мыщ хэхьэх бзи 170 ехъу, ахъщэу миллион 80 пэIухьанэу зы илъэсым, е илъэсищым зэ. Зэбгъапшэмэ урысыбзэм изэгъэшIэн ыкIи ихэгъэхъон къыфатIупщы миллиард пчъагъэ. Шъыпкъэр пIощтмэ, тит чъыпIэ къин, тилъэпкъкIэ етхьылIэн фае амалышIухэр, бзэр лъэпкъ менталитетыр тыухъумэнэу. Мыщ елъытыгъэу зафэтэгъазэ адыгэхэм джэпсалъэкIэ, тыдэкIи чъыпэхэм ащагъэфедэнэу, бзэм елъытыгъэ пкъыгъуищыр:

1. ЗэдгъэшIэн фае, шIокI имыIэу адыгабзэр, ащ фэмыер адыгэу зилъытэрэп, и сабыйхэми ямыщыкIагъэу елъэгъу.
2. Дгъэлэжьэн фае, адыгабзэр тыдэкIи урысыбзэм дыкIыгъоу.
3. Хагъэхъон фае тишIэныгъэлэжьхэу бзэм Iоф дэзышIэхэрэм, уахътэм къыздихьырэ гущыIакIэхэр.

Мыр зи чэзыу къэсыгъэ джэпсалъэу щытэп, шIокI зимыIэ шапхъэу, псынкIэу штэгъэн фае. Ти амальхэр тты зэпыт хъумэ, мафэ къэкIощт ттын тимыIэжьэу. ЫкIи ащ дэжьым зэкIэ тшIокIодыгъэу хъущт. ЦIыфхэр къэущыжьмэ чIыпIэ къин итхэу, зэгорэм амалэу яIагъэр зэрагъэгъотыжьын алъэкIыщтэп. Лъэшэуи къин къытфэхъущт, илъэсхэр зэрэблэкIыгъэм фэшI. Тежъугъэгупшыс мыщ.

Адыгэ Республикэ Чылагъо Хъыенгъэу "Адыгэ КIотэнгъэ"-м игъэцэкIак1о куп

Тхьэматэ Агыр Аслъан

12.12.2018